Instytut Architektury i Urbanistyki powstał w 1976 roku na mocy zarządzenia nr 11/1976 Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki. Było to ukoronowanie wieloletnich starań Jerzego Samujłły, który przez lata przekonywał władze Łodzi o potrzebie kształcenia architektów dla miasta i regionu, starał się o poparcie w ministerstwie, a także dbał o wykreowanie właściwego klimatu dla nowego przedsięwzięcia. Współdziałał z nim zespół młodych, zdolnych architektów, absolwentów Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, których J. Samujłło zwerbował do pracy na Wydziale Budownictwa Politechniki Łódzkiej już pod koniec lat sześćdziesiątych. W skład zespołu wchodzili m. in: Elżbieta i Krzysztof Muszyńscy, Jacek Janiec, Joanna i Zbigniew Szydłowscy, którzy początkowo prowadzili zajęcia dydaktyczne z projektowania architektonicznego i urbanistycznego oraz rysunku odręcznego ze studentami Wydziału Budownictwa.
Wieloletnie starania o uruchomienie studiów architektonicznych w Łodzi zostały uwieńczone sukcesem w 1973 roku. Wówczas po raz pierwszy odbyła się rekrutacja na kierunek Architektura na Wydziale Budownictwa Lądowego Politechniki Łódzkiej. Decyzją Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego i Techniki z dnia 03.06.1973 roku, we wrześniu odbył się egzamin, który pozwolił wyłonić 36 przyszłych studentów. Warunki określone przez ministerstwo przewidywały wówczas dwuletni okres kształcenia w Łodzi, a następnie kontynuowanie studiów na Wydziale Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach. W 1974 roku Rektor Politechniki Łódzkiej wystąpił do Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki z wnioskiem o rozwiniecie pełnego cyklu kształcenia architektów w Politechnice Łódzkiej. Wysoka ocena poziomu kształcenia dokonana po dwóch latach istnienia nowego kierunku umożliwiła powołanie Instytutu Architektury i Urbanistyki w 1976 roku. Został on wyodrębniony w strukturze, a także w nazwie Wydziału. Funkcje dyrektora pełnił docent Jerzy Samujłło, który w następnych latach z powodzeniem kompletował kadrę naukowo-dydaktyczna, podjął starania o uzyskanie wyodrębnionej bazy lokalowej, a także nawiązał współpracę z Fachhochschule Mainz.
Dzięki poparciu władz miasta, we wrześniu 1981 roku, Instytutowi przekazano nowy budynek, zaprojektowany przez architekta Bolesława Kardaszewskiego, który od tej pory miał stać się siedzibą Instytutu.
Niestety, Jerzy Samujłło nie doczekał uroczystego otwarcie obiektu. Zmarł nagle kilka miesięcy wcześniej – 14 kwietnia 1981 roku. Jego imieniem nazwana została Sala Wystawowa, otwarta w Instytucie w 1982 roku. Podczas uroczystości obecna była małżonka docenta Samujłło – Hanna, a także prof. H. Kanis.
Po śmierci docenta Samujłły dyrektorem Instytutu został doktor architekt Krzysztof Muszyński, pełniący tę funkcję do 1985 roku. W wyniku jego starań wyposażono budynek, rozbudowano strukturę Instytutu, udoskonalano proces dydaktyczny, a także opracowano i wdrożono nowy program kształcenia, obejmujący pięcioletnie magisterskie studia architektoniczne. Została również rozwinięta kadra dydaktyczna, wspomagana przez wybitnych profesorów z innych ośrodków akademickich, którzy prowadzili wykłady i prace dyplomowe. Byli to profesorowie: Adolf Ciborowski, Jerzy Hryniewiecki, Juliusz Goryński, Wojciech Kalinowski i Jerzy Stankiewicz. W latach 1977-1983 kierownikiem zespołu projektowania architektury, a także zastępcą dyrektora był profesor Jacek Nowicki. Została wówczas zintensyfikowana działalność naukowo-badawcza. W latach 1981 i 1983 odbyły się w Instytucie międzynarodowe sympozja z udziałem przedstawicieli wielu zagranicznych uczelni. W tym czasie podpisano także oficjalną umowę o współpracy z uczelnią w Moguncji.
W latach 1985-1989 funkcję dyrektora Instytutu pełnił profesor Zygmunt Świechowski, który szczególnie dbał o rozwój naukowy młodej kadry. Z jego inicjatywy zorganizowano seminarium doktoranckie, w ramach którego powstało kilka interesujących rozpraw doktorskich. Doktorami nauk technicznych zostali wówczas: Joanna i Maciej Olenderek, Grzegorz Leśniak, Renata Mikielewicz, Halina Jaroszewska, Marek Pabich, Jan Salm i Jacek Wesołowski.
W latach 1989-2001 dyrektorem Instytutu był profesor Henryk Jaworowski. W 1996 roku, w dwadzieścia lat po utworzeniu Instytutu, liczba pracowników naukowo-badawczych wynosiła 64 osoby, w tym 12 profesorów, 12 adiunktów, 18 wykładowców i starszych wykładowców oraz 22 asystentów. W skład Instytutu wchodziło 7 zakładów, 3 zespoły dydaktyczne i 4 pracownie. Zakładem Historii Architektury i Konserwacji Zabytków kierował prof. dr hab. Zygmunt Świechowski, Zakładem Projektowania Architektury Użyteczności Publicznej – prof. dr inż. arch. Bolesław Kardaszewski, Zakładem Projektowania Urbanistycznego – prof. PŁ dr inż. arch. Krzysztof Muszyński, Zakładem Projektowania Struktur Miejskich – prof. PŁ dr inż. arch. Jakub Wujek, Zakładem Architektury Wsi i Kształtowania Środowiska – prof. dr hab. inż. arch. Radosław Radwan Dębski, Zakładem Architektury Przemysłowej – prof. PŁ dr inż. arch. Marian Gabryś, Zakładem Elementów Architektoniczno-Budowlanych – dr inż. Jan Jakubowski, Zespołem Projektowania Architektury Mieszkaniowej – mgr inż. arch. Leszek Łukoś, Zespołem Modelowania i Rzeźby – prof. inż. arch. Stefan Krygier, Zespołem Rysunku i Malarstwa – mgr inż. arch. Sławomir Arabski, Pracownią Architektury Krajobrazu – dr inż. arch. Barbara Nowakowska, Pracownią Projektowania Wnętrz – mgr Włodzimierz Adamiak, Pracownią Fotografii i Technik Rejestracji – mgr inż. arch. Marek Janiak, Pracownią Komputerową – mgr inż. arch. Igor Galas. Dyrektorem Instytutu był prof. PŁ dr inż. arch. Henryk Jaworowski, a zastępcami prof. PŁ dr inż. arch. Bolesław Kardaszewski i prof. PŁ dr inż. arch. Marian Magdziak.
W latach 2001-2009 dyrektorem Instytutu był prof. dr hab. inż. arch. Krzysztof Pawłowski, cieszący się uznaniem krajowym i międzynarodowym, wiceprezes Komitetu ICOMOS i przewodniczący Sekcji Historii i Konserwacji Komitetu Architektury i Urbanistyki PAN. Profesor Krzysztof Pawłowski dbał zwłaszcza o naukową działalność Instytutu i rozwój kadry.
Od 2009 roku dyrektorem Instytutu jest prof. dr hab. inż. arch. Marek Pabich.
ilustracje autorstwa Melanii Kryczki i Iwony Bartczak oraz fragmenty tekstu autorstwa Elżbiety Muszyńskiej, Adriany Cieślak i Iwony Bartczak pochodzą z: E. Muszyńska, A. Cieślak, I. Bartczak, Instytut Architektury i Urbanistyki - historia i współczesność, „Zeszyty naukowe Politechniki Łódzkiej. Architektura” 1/2011.